Málteigurin

'Omsorgssvigt' kann ikki eita umsorganarsvik á føroyskum
26-02-2024
Eitt orð, sum mong ivast í, er danska orðið omsorgssvigt, sum mangan verður týtt til umsorganarsvik. Tvey betri orð eru: umsorganartrot og vansorgan, sigur Elin Henriksen

Í dagsins Málteigi tosa vit um orðasmíð. Hetta evnið er so mikið stórt, at vit fara at viðgera tað í fleiri sendingum. 

Hesa ferð tosa vit um reglurnar, tá ið navnorð verða gjørd til sagnorð, og í tí sambandinum tosa vit millum annað um, hví danska orðið omsorgssvigt ikki kann eita umsorganarsvik ella umsorganarsvíkur á føroyskum. 

Ongar avgjørdar reglur eru um orðasmíð, men vit hava ymsar siðvenjur, nakrar mátar, sum hava verið nýttir í øldir og framvegis kunnu nýtast.

Tað eru heilt nógvir mátar, sum ymisk orð kunnu hava somu rót, ella hvussu nýggj orð verða til úr øðrum orðum. Lurtarin nevnir dømini at hoppa - eitt hopp og at nokta - ein noktan.

- Hartil er at siga, at tað fyrra er gamal og heilt vanligur máti at fáa sagnorð og navnorð burtur úr somu rót, greiðir lurtarin frá.

Dømi.

Hvørkikyn: at hvína - eitt hvin, at skjóta - eitt skot, at kóka - eitt kók,  at skriva - eitt skriv.

Kallkyn: at lesa - ein lestur, at bíta - ein biti, at stinga - ein stingur, at drekka - ein drykkur, at syngja - ein sangur.

Kvennkyn: at ganga - ein gonga, at koma - ein koma, at sita - ein seta, at fara - ein ferð.

- Í hesum dømunum er navnorðið tó rættiliga leyst av sagnorðinum, leggur Elin Henriksen afturat. 

 

Professarin og orðini

Ein tann virknasti orðasmiðurin í nýggjari tíð er Jóan Hendrik Winther Poulsen, sáli.

Hann hevur sjálvur skrivað fleiri greinir um orðasmíð, harav fleiri eru prentaðar í bókini Mál og Mæti (2004), har hann eisini vísir til Christian Matras sum ein sera virknan orðasmið. JHWP hevur smíðað fleiri hundrað orð, harav summi eru so inngrógvin í málið, at vit als ikki hugsa um tey sum nýggjyrði; summi eru ókendari, men verða nýtt viðhvørt, og summi festu ongantíð røtur. 

Dømi um orð, sum eru vorðin heilt vanlig:

almannastova, átak, bingja, burðardyggur, at dagføra, evstamark, farstøð, fartelefon, flogbóltur, framskák, gegnigur og ógegnigur, gosbað, hugburður, inntriv, kringvarp, kunningartøkni (kt), eitt leinki, lagatyssi, millumsending, pallborð, súrrómi, talgildur, telda, teldusníkur, tilbúgving, tekstvarp, tilfeingi, tvíflís, umlætting, viðfesti, vistfrøði. 

Dømi um orð, ið nógv fólk nýta, men sum ikki eru líka vanlig:

ambætari, arvmentir, brimfjøl, bulald, dregil, endurbúgving, fitijavna, framskák, fimisrokning og greiðslurokning, greiðtóni, grindil, kvikil, mandlurís, móðurmjólkarlíki, rennifjøl, sniðhús, upprit. 

Dømi um orð, sum ikki hava fest røtur:

bleðil, broddkál, brytil, dvalarviki, firring, føtil, geril, glit-øgn, heimskringing, hitil, irskrari, í-stunga, játin og neitin, kavnagli, kjørklingra, netjaður, pípil, ravindi, skyndil, tólíki, trind, útmylkja, at vera innvørgur ella útvørgur.

 

Skimma og umgjørd sernøvn

Vit tosa eisini um, hvussu tað ber til at vit kunnu skimma ein tekst, tá ið orðið at skimma, sambært Móðurmálsorðabókini, merkir at vaska.

Tá ið vit skriva Setrið, Fróðskaparsetrið og Fróðskaparsetur Føroya er so talan um trý ymisk sernøvn, og skulu øll skrivast við stórum?

Og hvussu so við stovnsnøvnum sum Fasti Gerðarrætturin, Kringvarp Føroya og Føroya Løgting? Hvussu eiga vit at skriva, tá ið vit gera hesi nøvnini um til gerðarætturin/Gerðarætturin, kringvarpið/Kringvarpið og løgtingið/Løgtingið.

Málteigurin

Føroyskt mál og mállæra eru til viðgerðar í sendingini Málteigurin, har Elin Henriksen er gestur. Fleiri evni verða tikin upp hvørja ferð, og lurtarar kunnu eisini senda spurningar og viðmerkingar inn til sendingina, sum eisini verða svarað og viðgjørd. Sendingin er at hoyra hvønn mánamorgun klokkan 9.05 og endursend leygardag klokkan 14.00.
Um føroyskum máli skal vera lív lagað, ræður fyrst og fremst um at vera góður við tað. Elin Henriksen og Solby Christiansdóttir taka samanum í seinasta Málteiginum
29-04-2024
Hví siga vit bólta rút, hundavakt, manga takk, "banka upp undir borðið"? Onnur evni eru: Forråelse, gentunavnið Vár og munurin á menniskja- og menniskjansligt
22-04-2024
Hvat merkir orðingin við eymk og fret, og hví siga vit soleiðis, spyr lurtari Elina Henriksen í hesari sendingini
15-04-2024
Fyrr helt mann, at babba var barnamál, meðan vaksin søgdu pápi. Hetta er ikki galdandi longur, meðan mann í Suðuroy altíð hevur sagt pabba. Øll trý eru javngóð í dag
08-04-2024
Føroyar hava fingið sína fyrstu løggildu stavsetingarorðabók. Tað merkir, at Stavsetingarorðabókin ásetur almennar, føroyskar stavsetingarreglur, og hvussu vit eiga at stava
25-03-2024
Kvennkynsorðið vreiði er til viðgerðar í dagsins sending, eftir at ein prestur segði vreiða heldur enn vreiði. Elin Henriksen, málkøn, greiðir frá, hvussu hetta hongur saman
18-03-2024
Lurtari hevur hug til at týða danska orðið hygejne til heilsufrøði, men tað er at avmarka hetta hugtakið alt, alt ov nógv, heldur Elin Henriksen, málkøn
11-03-2024
Orðasmíð lyftir tekstir upp á eitt hægri stig. Ein av okkara heilt góðu orðasmiðum er skaldið Martin Joensen og við dømum úr hansara tekstum tosa vit um skaldsligt orðasmíð
04-03-2024
Eitt orð, sum mong ivast í, er danska orðið omsorgssvigt, sum mangan verður týtt til umsorganarsvik. Tvey betri orð eru: umsorganartrot og vansorgan, sigur Elin Henriksen
26-02-2024
Forhoyr og frágreiðing eru ikki tað sama, og lógarverkið brúkar ikki sjóforhoyr. Tí eiga vit at siga sjófrágreiðing á føroyskum, sigur Elin Henriksen, málkøn
19-02-2024
Skriðulop, skalvalop, áarlop og omanlop eru ikki tað sama, men summi kunnu brúkast hvørt um annað
12-02-2024
Føroyska navnalóggávan er ung, og tí eru fleiri stavsetingar til summi nøvn. So sum Elisabeth/Elisabet og Christian/Kristian. Skalt tú brúka -th og ch- fylgja treytir við
29-01-2024